Orson Welles

Zijn vader was een ontwerper/uitvinder, zijn moeder pianiste. Zij wou hem al van bij het begin een opleiding geven in de richting van het artistieke wat er mede heeft toe geleid dat Orson Welles op heel jonge leeftijd al verantwoordelijk was voor de regie van toneelstukken van Shakespeare op de (privé) Todd School in Woodstock. Op jonge leeftijd was al gebleken dat Welles talenten had op het vlak van acteren, schrijven, pianospelen en schilderen. Toen zijn vader overleed in 1927 werd Orson Welles toevertrouwd aan dokter Maurice Bernstein in Chicago.

Welles sloeg meerdere aanbiedingen voor het krijgen van een studiebeurs af en trok op 17-jarige leeftijd richting Ierland waar hij vrij snel aan de slag kon bij het Dublin’s Gate Theater. Daar stelde hij zich bij de directeur op een leugenachtige manier voor als een ster van de New Yorkse Theatre Guild en ondanks een zwakke auditie kreeg hij toch de hoofdrol in de productie Jew Suss. Meer nog, hij kreeg zelfs de kans om verschillende andere stukken te regisseren. Ambitieus als hij was en gesterkt door het succes besloot hij om zijn kans te wagen bij het Londense toneel maar dat lukte niet omwille van de beperkingen die er waren voor buitenlanders die er wilden werken.
Zijn toneelwerk leidde hem naar de onvermijdelijke Verenigde Staten waar hij zelfs nog geen twintig was (!) toen hij voor het eerst verscheen op Broadway in de rol van Tybalt in Romeo and Juliet waarna hij ging samenwerken met producent John Houseman, iets wat leidde tot een volledig ‘zwarte’ (voodoo) toneelvertoning van Macbeth. Samen met Houseman richtte hij ook het Mercury Theatre op dat met de productie Julius Caesar in 1937, door Welles herschreven en zich afspelend in het fascistische Italië, een eerst succes had. Welles regisseerde de Mercury-spelers ook voor het wekelijkse, urenlange radiodrama op CBS. Houseman en Welles sloten zich ook aan bij het New York Federal Theatre Project. Het was in deze periode dat Welles trouwde met de actrice Virginia Nicholson die afkomstig was van Chicago. In datzelfde jaar was hij ook mede-regisseur van The Hearts of Age, een kortfilm van slechts vier minuten waarin hijzelf en ook zijn echtgenote te zien waren. Hij was ook voor het eerst te horen op de radio.

In de lente van 1938 maakte Orson Welles een film van veertig minuten die eigenlijk een herwerking was van Too Much Johnson, een komedie van William Gillette. Die wou hij koppelen aan een toneelproductie van het Mercury Theatre. Waren  in de film te zien: Joseph Cotten, Virginia Nicholson, Edgar Barrier, Arlene Francis, Ruth Ford, Mary Wickes, John Berry en componist Marc Blitzstein. Het stuk haalde Broadway nooit, de film werd nooit vertoond voor het publiek. De enige opname die er van bestond bleef achter in een brand anno 1970 in Welles' villa in Madrid.

De eerste opdracht die Welles kreeg toen hij aankwam in Hollywood was het schrijven van een filmscenario van Heart of Darkness van Joseph Conrad. Al snel bleek dat het realiseren van het project niet alleen te duur  maar ook technisch te complex zou zijn en de plannen werden afgevoerd. Welles schreef hierop het scenario voor twee andere films; The Smiler with the Knife en Mexican Melodrama. Geen van de twee raakte echter voorbij de fase van de preproductie. Gelukkig kon hij voor RKO wel nog zijn stem lenen als verteller voor de film Swiss Family Robinson (1940).

En dan was er natuurlijk die onwaarschijnlijke stunt anno 1938, uitgerekend op Halloween nota bene, we schrijven 30 oktober 1938, toen Orson Welles met zoveel overtuiging The War of the Worlds bracht op de radio zodat de mensen echt geloofden dat de Marsmannetjes daadwerkelijk op onze planeet waren geland!
Laten we even teruggaan in de tijd naar die bewuste dag. Het was 19:58 toen Welles plaats nam in de studio. Hij dronk een volledige fles ananassap, zette zijn hoofdtelefoon op, maakte zijn das los waarna de 'show' klokslag 20:00 van start ging. Dan Seymour zorgde zoals gebruikelijk voor de introductie ervan waarna het orkest van Bernard Herrmann de gekende tune (het B-flat pianoconcert van Tchaikovsky) de ether in stuurde. Na het weerbericht en een streepje dansmuziek werd het programma plots onderbroken door een nieuwsflash waarin professor Farrell van het Mount Jennings Observatory in Chicago Illinois melding maakte van een reeks gasexplosies op de planeet Mars. Men schakelde hierna live over naar de wereldberoemde astronoom professor Richard Pierson (stem van Welles) in Princeton New Jersey die de ontwikkelingen op de voet volgde. Tijdens een interview met hem kon hij in real time zoals dat heet meegeven dat een inslag met de kracht van een aardbeving werd geregistreerd in Grovers Mill, New Jersey, 22 mijl verwijderd van Trenton. Men spotte op dat moment ook een gloeiend voorwerp met een diameter van bijna 30 meter. Een dansnummer van Bobby Millette en zijn orkest later schakelde men over naar Wilmuth Farm in Grovers Mill. Daar kwam journalist Carl Phillips aan het woord. Tijdens het gesprek maakte hij melding van een sissend, fluitend geluid waarna hij verder ging met de woorden "This end of the thing is beginning to flake off! The top is beginning to rotate like a screw! The thing must be hollow. Somethinig crawls out of the top. I can see peering out of that black hole two luminous disks... Are they eyes? It might be a face. It might be... good heavens, somethings' wriggling out of the shadow like a grey snake." Hierop lieten 40 mensen het leven waarna de uitzending abrupt stopte.
Men schatte dat op dat moment 12 procent van de luisteraars (geschat op 6 miljoen mensen) de show actief volgden, heel wat ervan geloofden dat onze planeet effectief werd aangevallen door marsmannetjes. De telefoon bij CBS stond vrij snel roodgloeiend, mensen belden heel bezorgd naar het radiostation en wilden weten of het écht was of niet. Twee politiemannen boden zich zelfs aan bij de studio en probeerden meer info te krijgen over het gebeuren.
Er ontstond paniek. In Harlem trokken mensen massaal naar kerken om er te bidden terwijl de luisteraars op het platteland hoopten dat ze ver genoeg van het dodelijke gas verwijderd waren. Heel wat luisteraars haalden ook de gasmaskers boven die ze nog liggen hadden uit de Eerste Wereldoorlog. Er ontstonden grote files richting New York en Philadelphia. De Associated Press probeerde in te grijpen en verspreidde om 20:48 een persbericht met volgende tekst: "Note to Editors: Queries to newspapers from radio listeners throughout the United States tonight, regarding a reported meteor fall which killed a number of New Jerseyites, are a result of a radio dramatisation."
De paniek was het grootst in Trenton waar velen ervan overtuigd waren dat hun laatste minuten geslagen waren. In New York belden twee dames die het radioprogramma volgden naar de bioscoop met de vraag om hun echtgenoten in te lichten van het gevaar. Het zorgde voor nog meer paniek en de bioscoop liep in een minimum van tijd leeg. In Rhode Island probeerde men om de openbare verlichting uit te schakelen zodat de marsmannetjes niet konden zien waar men heen ging. Studenten in een Universiteit van North Carolina belden massaal hun ouders op met de vraag om hen te komen halen. In Pittsburgh kwam een man thuis en zag dat zijn vrouw op het punt stond om vergif in te nemen met de woorden "I'd rather die this way than that." Het stadje Concrete in Washington viel ongelukkig genoeg op dat moment zonder stroom, waarom dit zo was, daar had iedereen dezelfde verklaring voor. In Hillside New Jersey stormde een man een politiebureau binnen en smeekte om een gasmasker zodat hij zich kon beschermen. In San Francisco boden heel wat vrijwilligers zich aan bij een plaatselijke afdeling van het leger, klaar om de wapens op te nemen tegen de buitenaardse aanvallers. De fotografen van de New York Herald Tribune deelden gasmaskers uit zodat men goed beschermd de stad konden intrekken om foto's te nemen van de oprukkende vijand. Meer en meer politiemensen boden zich aan op het politiebureel, Welles realiseerde zich dat de show opmerkelijk was maar realiseerde zich op dat moment nog niet ten volle hoe spectaculair de gevolgen waren.
Op het einde van het programma las hij volgende tekst voor: This is Orson Welles, ladies and gentlemen, out of character to assure you that The War Of The Worlds has no further significance that as the holiday offering it was intended to be. The Mercury Theater's own radio version of dressing up in a sheet and jumping out of a bush and saying Boo! Starting now, we couldn't soap all your windows and steal all your garden gates, by tomorrow night... so we did the next best thing. We annhilated the world before your very ears, and utterly destroyed the CBS. You will be relieved, I hope, to learn that we didn't mean it, and that both institutions are still open for business. So goodbye everybody and, remember, please for the next day or so, the terrible lesson you learned tonight. That grinning, glowing, globular invader of your living room is an inhabitant of the pumpkin patch, and if your doorbell rings and nobody's there, that was no Martian... it's Hallowe'en.

CBS was woest op Welles, alle betrokkenen werden opgesloten in een kamertje tot men elke kopie van het script/verhaal had gevonden dat was geschreven door Howard Koch en dat hadden vernietigd of achter slot en grendel achtergelaten... 's Morgens werden ze in de vroege uurtjes vrijgelaten en na slechts enkele uren slaap werd Welles al door de massaal ter plaatse gekomen pers uit zijn bed gelicht zodat hij een woordje uitleg kon geven over de gebeurtenissen.
Het was dan ook niet verrassend dat Orson Welles voor de rechter werd gesleept met schadeclaims van mensen, oplopend tot $ 750.000. Maar Welles was zo clever geweest dat hij destijds overeengekomen was nooit persoonlijk aansprakelijk gesteld te kunnen worden voor zijn daden bij CBS zodat het radiostation tegen een pak rechtszaken aankeek... De meeste ervan werden buiten de rechtbank gehouden.
De volgende dagen schreven heel wat columnisten hoe stom en goedgelovig heel wat Amerikanen eigenlijk wel geweest waren. Vreemd genoeg waren het de kinderen die er niet waren ingetrapt omdat ze de stem van Welles hadden herkend als die van hun persoonlijk held, The Shadow.

RKO Pictures bood Welles prompt een filmcontract aan voor twee films nadat hij in 1939 in Hollywood was neergestreken. Opvallend: Welles kreeg van RKO volledige vrijheid binnen het budget dat hij kreeg en dat was nogal wat: $ 225.000 per film. Daar bovenop kreeg hij nog een percentage van de opbrengst van de film(s) én het laatste woord bij de 'final cut' van een debuutfilm. Die drie dingen samen vormden het meest interessante aanbod dat men in Hollywood ooit had gegeven aan een filmmaker die nog geen goed gevuld cv had.

Een andere mijlpaal is natuurlijk Citizen Kane, aanvankelijk zou de film American gaan heten, waar Welles niet alleen instond voor de regie en de productie maar ook meeschreef aan het scenario en zelf te zien was in de film. Resultaat: genomineerd voor maar liefst negen Oscars, Welles kreeg de Oscar (samen met Herman J. Mankiewicz) voor het scenario. In 1962, 1972 en 1982 stond de film bovenaan een lijst die werd opgesteld op basis van een wereldwijde bevraging van filmcritici. De film wordt door velen  aanzien als het meest indrukwekkende debuut in de filmgeschiedenis ooit. Nochtans speelden er nogal wat krachten achter de schermen die (de film van) Welles in een slecht daglicht plaatsten. Nabestaanden en familieleden van William Randolph Hearst deden er alles aan om het alles behalve lovende portret van de krantenmagnaat zoals weergegeven in de film, met de grond gelijk te maken. Dat hun kranten daar een belangrijke rol in speelden spreekt voor zich maar men kon ook Louis B. Mayer van MGM voor hun kar spannen. Die zou naar verluidt geprobeerd hebben om de negatieven van de film te kopen om ze daarna... te verbranden.

The Magnificent Ambersons was de tweede film die hij maakte voor RKO. Tijdens zijn afwezigheid (hij trok naar Zuid-Amerika om er It's All True op te nemen) zette de studio flink de schaar in de film, er werd bijna een uur uit geknipt. Dat de film in die verkorte versie een commerciële flop werd zorgde niet alleen voor een flinke deuk in Welles' reputatie, zowel hij als de Mercury-spelers mochten hierna hun koffers pakken.

Er volgden nog belangrijke films: The Lady from Shanghai en The Third Man maar de regisseur kwam vrij frequent in discussie met de betrokken studio’s, Welles was een man met een heel specifieke visie en die was niet altijd te rijmen met hoe de grote studiobonzen het zagen… Zo maakte hij in 1948 een versie van Macbeth die nogal afweek van wat gebruikelijk was. Zo werden de acteurs bijvoorbeeld aangemoedigd om met een uitgesproken Schots accent te spreken. En het stuk waarin Macbeth beslist om de koning te vermoorden, de moord zelf en het ontdekken ervan door Macfuff, werd gebundeld in één take van 10 minuten (!). Maar de film had nauwelijks succes en werd daarom niet weerhouden op het Filmfestival van Venetië. Vier jaar later gaf hij de critici lik op stuk met een imponerende versie van Othello die de Grote prijs won op het Filmfestival van Cannes.

Het heeft er allemaal mee voor gezorgd dat Orson Welles enerzijds uitweek naar Europa om er films te gaan maken maar ook dat hij zelf te zien was in enkele tweederangsfilms maar ook in de rol van Harry Lime in The Third Man van Carol Reed, één van de beste rollen die hij in zijn carrière ooit had. Het belangrijkste doel van dit alles was geld in het laatje brengen om zijn eigen filmprojecten te kunnen financieren en daar was Othello één van. Die film werd opgenomen in een studio in Rome en op locatie in zowel Italië als Marokko. Daar gingen de opnames in 1949 van start, handig want daar werd ook The Black Rose (1950) van Henry Hathaway waarin Welles een rol vertolkte, opgenomen. De film werd echter pas afgewerkt in 1952, het jaar waarin hij werd vertoond op het Filmfestival van Cannes. De film werd echter maar uitgebracht in de Verenigde Staten in 1955.

Dat jaar werd de productie opgestart van een film die Welles nooit heeft afgewerkt, een humoristische filmversie van Cervantes' Don Quixote. De opnames vonden plaats in Parijs en een aantal Mexicaanse steden waarbij de Mexicaanse acteur Francisco Reiguera de titelrol vertolkte en Akim Tamiroff die van Sancho Panza. Het was maar één van de vele projecten die Welles niet helemaal kon afwerken.

Welles overleed in 1985. Jammer want een aantal van zijn projecten was nog niet af; It”s All True bijvoorbeeld, een semi-documentaire over Zuid-Amerika maar ook The Other Side of the Wind, een film over een omstreden filmmaker waarin de hoofdrol zou gespeeld worden door John Huston, een goeie vriend van Welles. De film zou autobiografisch geweest zijn, werd opgenomen tussen 1970 en 1976, maar werd dus nooit vertoond. Welles maakte van de gelegenheid gebruik om bepaalde stukken ervan te tonen toen hij in 1975 een Life Achievement Award kreeg van het American Film Institute maar verder dan dat is de filmmaker dus niet geraakt met zijn project. De reden hiervoor was onenigheid over het eigendomsrecht van de film.

En omdat je nog geen info kon lezen over het liefdesleven van de filmmaker: In 1934 trouwde hij met Virginia Nicholson. Ze kregen een zoon, Christopher, en scheidden in 1940. In 1943 huwde Welles een tweede keer, Rita Hayworth was zijn nieuwe huwelijkspartner. Ze kregen één kind, Rebecca, het huwelijk werd ontbonden in 1947. In 1956 gaf Orson Welles nog maar eens zijn ja-woord, deze keer aan Paola Mori.

Over een grootheid als Welles werden natuurlijk een aantal biografieën geschreven, we vermelden de belangrijkste. Hij gaf Barbara Leaming groen licht voor Orson Welles (1985) en had lange interviews met Peter Bogdanovitch zodat die This Is Orson Welles (1992) kon schrijven. Charles HIgham schreef Orson Wells: The Rise And Fall Of An American Genius (1985), Frank Brady pende Citizen Welles: A Biography Of Orson Welles neer in 1991, Simon Callow tenslotte werkte in 1995 Orson Welles: The Road To Xanadu af.

Orson Welles stierf aan de gevolgen van een zware hartaanval. Hij was thuis in Los Angeles Californië en zat in zijn kamerjas voor zijn typmachine aan zijn bureau.