Robert McNamara is een wijs man. Maar Robert Strange McNamara is ook een héél intelligent man. Laat ons vooral die twee begrippen niet door elkaar halen als het op oorlog en het voeren ervan aankomt. Want het is zeer de vraag, zelfs na het zien van deze documentaire, of Robert McNamara, Minister van Defensie onder de Presidenten Kennedy en Johnson altijd de meest wijze beslissingen heeft genomen. Allicht niet want, zo stelt McNamara zelf, iedereen maakt fouten, sommige mensen maken zelfs 2, 3, 4, 5 keer opnieuw dezelfde fouten... Vast staat wel dat hij het aandurft om terug te blikken op zijn staat van dienst op het Pentagon en zijn samenwerking met en invloed op de toenmalige President(en) van de Verenigde Staten. Vul zelf de namen maar in van mensen die de moed niet zullen hebben, nu niet en later niet, om zich aan een verhoor te onderwerpen over de oorlogsgruwel van de 21e eeuw in aanwezigheid van camera's die alle antwoorden, emoties en gelaatsuitdrukkingen netjes registreren...

McNamara lijkt al die tijd oogcontact te houden met zijn kijkers, niet onbelangrijk wanneer hij het in zijn uiteenzetting heeft over tienduizenden, honderdduizenden oorlogsslachtoffers die vielen in oorlogen die de Verenigde Staten in een aantal gevallen zelf begon. Filmmaker Erroll Morris zit er als het ware met zijn neus op en registreert zelfs een paar keer enige emotie bij de 85-jarige McNamara, vooral wanneer hij het heeft over zijn familie of over het verlies van iemand, een individu, die hem heel dierbaar was. De beeldmontage lijkt soms wat schokkerig maar is het gevolg van het inzetten van de 'Interrotron', een uitvinding van Errol Morris waarbij de geïnterviewde in beeld wordt gebracht door het inzetten van speciale spiegels, televisie-monitoren en teleprompters waardoor de man of vrouw in kwestie vanuit verschillende cameraposities wordt gefilmd.

Het is belangrijk om lessen te trekken uit gebeurtenissen uit het verleden en beslissingen die werden genomen, iets wat McNamara herleidt tot elf lessen. Elf stellingen waarvan het belang bewezen wordt aan de hand van wat zich in en rond het Witte Huis afspeelde in tijden van oorlog maar ook in wat zich dat vertaalde op de 'Battlefield'...

The Fog of War, vorig jaar nog Oscar-winnaar voor beste documentaire, is geen documentaire à la Fahrenheit 9/11 waarmee we de docu van Michael Moore zeker niet willen afbreken. Erroll Morris gaat niet zelf een redenering opzetten over wat jaren geleden is gebeurd noch probeert hij de kijker te overtuigen van één of ander al dan niet persoonlijk standpunt. Morris beperkt zich tot de feiten, de cijfers en heeft een ongelooflijke verzameling aan archiefmateriaal om het allemaal te illustreren. Opnames van gesprekken tussen McNamara en President Lyndon B. Johnson in het 'Oval Office' bijvoorbeeld die als ontegensprekelijk bewijs kunnen dienen van één en ander maar ook aantonen dat het niet (enkel) McNamara's arrogantie was die Amerika in de Viëtnam-oorlog stortte, een stelling die in het verleden wel meer naar voor kwam... Maar Morris' grootste troef is natuurlijk McNamara zelf, iemand die er bij was en voor de camera wil getuigen van één en ander...

In het betoog van Robert McNamara wordt duidelijk hoe (goed) de relatie was met de President van dat moment maar ook hoe hij dacht over bepaalde invloedrijke figuren. Niet in het minst over de omstreden Generaal Curtis LeMay, in 1945 verantwoordelijk voor het droppen van genoeg vuurbommen om 67 Japanse steden in de as te leggen met als hoogtepunt/dieptepunt de 100.000 slachtoffers in Tokyo op 10 maart 1945... McNamara stelt zich luidop de vraag wat in tijden van oorlog nog verantwoord is en wat niet. Het doden van 100.000 Japanse burgers versus de mogelijkheid dat honderdduizenden Amerikaanse soldaten konden sneuvelen bij een Japanse invasie over land... De gebeurtenissen tijdens de Cubaanse rakettencrisis leidden ei zo na tot een holocaust en het verhaal als zouden de Kennedy's de eer hiervoor mogen opstrijken wordt door McNamara als een balonnetje doorprikt door te stellen dat het een kwestie van geluk was. Puur geluk.
De hoeveelheid informatie die op je afkomt bij The Fog of War is dan ook vrij groot, de chronologie erin ontbreekt, enkel de elf lessen zorgen voor enige structuur. Het verstandelijke vermogen van iemand als een Robert McNamara leidt tot zinsconstructies die enkel door de aandachtigste kijkers zullen gevat worden. Niet echt wat je noemt een makkelijke film dus. In The Fog of War, met muziek van Philip Glass, is het soms de beeldspraak die zorgt voor een treffende synthese van een crisissituatie. Het getouwtrek met de knoop van de oorlog in het midden die alsmaar vaster komt te zitten bijvoorbeeld. Maar het zijn ook de naar voor gebrachte stellingen van McNamara die voer voor discussie en napraten kunnen zijn. Daden die moreel of immoreel worden op basis van het winnen of verliezen van de oorlog. Al dan niet het statuut en de stempel van oorlogsmisdadiger krijgen op basis van de positie die de machtigste natie ter wereld heeft op het einde van de oorlog. Winnaar of verliezer. Maar The Fog of War illustreert ook de manier van denken en handelen van de decision makers op het allerhoogste niveau en op wat sommige beslissingen maar gebaseerd zijn. De bijzonder zware vergeldingsactie voor de aanval op een Amerikaans schip bijvoorbeeld. Een aantal schijnbaar onschuldige lines van Robert McNamara trekt dan weer onze aandacht en stemt tot nadenken. Neen, hij herinnert het zich niet onmiddellijk meer of hij toestemming gaf voor het inzetten van bepaalde sproeistoffen om de bladeren van de bomen in Viëtnam vervroegd te zien vallen (maar wat ook duizenden mensenlevens eiste...). Het is de epiloog tenslotte waar de meest gevatte en meest directe vragen gesteld worden. Maar waar McNamara voor past, of moet voor passen. Het formuleren van een concreet antwoord zou de schuld en de verantwoordelijkheid voor de gebeurtenissen die in The Fog of War centraal staan, bij een specifiek persoon leggen. En dat wil/kan McNamara niet.